Б.Алимаа: Төгрөгийг 100 жилийн өмнө гүйлгээнд гаргасан нь тусгаар тогтнолын дайтай үнэ цэнтэй

Орчин цагийн үндэсний мөнгөн тэмдэгт төгрөгийг гүйлгээнд гаргасны 100 жилийн ой энэ онд тохиож байна. Энэ талаар Монголбанкны Мөнгөн тэмдэгтийн газрын захирал Б.Алимаатай ярилцлаа.

-Энэ онд монгол төгрөг хэвлэгдсэний 100 жилийн ойг тэмдэглэж байна. Энэ ойг тэмдэглэхийн ач холбогдолын талаар ярилцлагаа эхэлье? 

-Үндэсний мөнгөн тэмдэгт төгрөгийг анх 1925 онд гүйлгээнд гаргасан нь манай улсын хувьд түүхэн онцгой үйл явдал болсон. Үүний хөрс суурийг 1911 онд өрнөсөн монголчуудын тусгаар тогтнолоо сэргээхийн төлөөх тэмцэл, хувьсгал хөдөлгөөн тавьсан гэдгийг чухалчлан дурдах нь зүйтэй байх. 1921 онд Ардын хувьсгал ялж тусгаар тогтносон БНМАУ-ыг үүсгэн байгуулснаар улс орны эдийн засгийг өөрчлөн шинэчлэх, банк санхүүгийн салбарыг хөгжүүлэх зэрэг олон арга хэмжээг шат дараалан хэрэгжүүлснээр үндэсний мөнгөн тэмдэгтийг бий болгон гүйлгээнд гаргах үндэс тавигдсан. Ардын Засгийн газар 1924 оны зургаадугаар сарын 2-ны өдөр Монгол Зөвлөлтийн хувь нийлүүлсэн Монголын Худалдаа, аж үйлдвэрийн банк байгуулсан. Улмаар эдийн засгийн шинэчлэлийг үе шаттай хэрэгжүүлж, 1925 оны хоёрдугаар сарын 22-ны өдрийн түүхэн тогтоолоор Худалдаа, аж үйлдвэрийн банканд үндэсний мөнгөн тэмдэгтийг төгрөг нэртэйгээр гүйлгээнд гаргах онц эрхийг олгож байжээ. Ийнхүү 1925 оны 12 дугаар сарын 9-ний өдөр анхны төгрөгийг гүйлгээнд гаргаснаас хойш 100 жилийн түүхийг бүтээсэн байна.

Монголбанк төгрөгийн 100 жилийн ойг тэмдэглэх хүрээнд Монгол Улсын тусгаар тогтнолын бэлгэдэл, эдийн засгийн бүрэн эрхт байдлын илэрхийлэл болсон үндэсний мөнгөн тэмдэгт төгрөгийн түүхийн талаар иргэн бүрд таниулан сурталчлах, үндэсний мөнгөн тэмдэгтээ дээдлэх ёс, соёлтой хэрэглээг олон нийтэд төлөвшүүлэх зорилго бүхий олон ажлыг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна. Тухайлбал, орон даяар хүүхдүүдийн дунд “Төгрөг миний нүдээр” эссэ бичлэг болон гар зургийн уралдааныг зарлаж, мөн мөнгөн тэмдэгт болон түүний үйл ажиллагааны 100 жилийн түүхийг өгүүлсэн үзэсгэлэн гаргахаар бэлтгэл хангаж байна. Аливаа үндэстний мөнгөн тэмдэгт нь тухайн улсын ёс заншил, бахархал, хөгжлийг өгүүлсэн байдаг. Мэдээж энэ агуулгаар 100 жилийн тэртээ БНМАУ үндэсний мөнгөн тэмдэгт төгрөгийг гүйлгээнд гаргасны ач холбогдол нь тусгаар тогтнолын дайтай үнэ цэнтэй байсан. Тийм ч учраас бид төгрөгийн 100 жилийн ойг утга учиртай тэмдэглэн өнгөрүүлэх нь зүйтэй юм.

-Төгрөг анх хэвлэгдсэнээрээ тухайн цаг үедээ Монгол Улсын эдийн засгийн тусгаар тогтнолыг баталгаажуулсан гэдэг. Тухайн цаг үеийн нийгэм, эдийн засгийн байдалд төгрөг хэвлэгдэж, гүйлгээнд гарснаараа ямар өөрчлөлт, шинэчлэлтийг авчирсан бэ?

-Тэр үеийн Монгол Улс нь банк санхүүгийн салбарын хөгжил ядмаг, ард иргэд гадаад орны олон тооны цаасан дэвсгэрт, алт мөнгөн зоос, ембүү, таван хошуу мал, ан амьтны үс, цай зэрэг олон төрлийн таваараар худалдаа наймаа хийж байсан ба Худалдаа, аж үйлвэрийн банкнаас үндэсний мөнгөн тэмдэгт болох 900 сорьцын 18 гр-ын жин бүхий цагаан мөнгөн зоос болон нэг, хоёр, тав, 10, 25, 50, 100-тын цаасан дэвсгэртийг гүйлгээнд гаргасан. Үндэсний мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд гаргаснаар төлбөрийн хэрэгслийн үүрэг гүйцэтгэж байсан зүйлсийг гүйлгээнээс татаж авахад чухал нөлөө үзүүлсэн. Гэхдээ тухайн үед хятадын янчаан нь зах зээлд төлбөрийн хэрэгслийн зонхилох үүргийг гүйцэтгэж байсан ба улсын төсвийн орлого, зарлага, үйлдвэр, аж ахуйн газар, банкны бүртгэл тооцоог түүгээр хөтөлж байсан. Иймд эхэн үедээ янчаан нь үндэсний мөнгөн тэмдэгт төгрөгтэй зэрэгцэн гүйлгээнд хэрэглэгдэж байв. Зах зээл дээр байсан янчаан, төгрөг хоорондын тэмцлийн явцад янчааны ханш буурч, төгрөгийн худалдан авах чадвар жил ирэх тусам дээшилсээр хүмүүсийн төгрөгт итгэх итгэл сайжирсаар, гүйлгээнд байгаа бэлэн мөнгөний төгрөгийн эзлэх жин нь түргэн өсөж, гүйлгээнд анх гарахдаа хятадын 0.88 янчаантай тэнцүү байсан нэг төгрөг нь жилийн дараа буюу 1926 оны сүүлээр нэг янчаантай тэнцэх болсон нь шинэ мөнгөн тэмдэгт зах зээлд амжилттай нэвтэрснийг харуулсан байдаг.

-Төгрөг 100 жилийн түүхэндээ олон удаагийн шинэчлэлт, өөрчлөлт хийгдсээр өнөөдрийг хүрлээ. Зөвхөн загвар дизайны хувьд өөрчлөгдөхөөс гадна нууцлал, аюулгүй байдлын хувьд ч бас шинэ тутам өөрчлөлтүүдийг хийсээр ирсэн. Өнөөгийн гүйлгээнд буй мөнгөн тэмдэгтүүд орчин үеийн стандарттай хэрхэн нийцэж байна вэ?

-Анхны мөнгөн тэмдэгт нь 1925 онд хөвөн цаасан дээр хэвлэгдэж бүх бичиг, тоо уйгуржин монгол үсгээр бичигдсэн, монгол үндэсний хэв загвар болох өлзий хээ, үелсэн хээнээс өөр хамгаалалтын элементгүй байсан. Үүнээс хойш Монгол Улсын хэмжээнд улсын сүлд, албан ёсны хэл, Үндсэн хуулийн өөрчлөлт зэргээс хамааран хэв загварын хувьд таван удаа, бүтцийн хувьд дөрвөн удаа өөрчлөлт хийгдсэн. Бид сүүлийн 6-7 жил нөөцийг нь дахин бүрдүүлэх шаардлагатай байсан мөнгөн дэвсгэртүүдийн хамгаалалтын элементийг орчин үеийн дэвшилтэт технологиор шинэчлэн сайжруулах ажлыг амжилттай хийж гүйцэтгэж, хөгжингүй улс орнуудын мөнгөн дэвсгэртийн чанар, хамгаалалтын элементтэй дүйцэхүйц болгож чадсан. Тухайлбал 2018 онд 5000-тын дэвсгэртийн, 2019 онд 50, 20000-тын дэвсгэртүүдийн, 2020 онд 100, 500, 1000-тын дэвсгэртүүдийн, 2021 онд 10000-тын дэвсгэртийн, 2024 онд 5000-тын дэвсгэртийн хамгаалалтын элементийг сүүлийн үеийн дэвшилтэд технологиор шинэчлэн, сайжруулалт хийсэн. Тухайлбал 50-тын дэвсгэртээс 20000-тын дэвсгэрт хүртлэх долоон мөнгөн тэмдэгт дээр солонгорч харагдах хөдөлгөөнт бэхэн элемент бүхий морьтон баатар болон харааны бэрхшээлтэй иргэдэд зориулсан ташуу зураасан элементийг оруулж өгсөн. 5000-тын дэсвгэртийн ард талд гурван хэмжээст хөдөлгөөнт туузан хамгаалалтын элемент, 10000-тын дэвсгэртийн нүүрэн талд байх соёмбыг олон өнгөөр солигдож харагдах мөнгөлөг дардастай болгосон. Ташрамд хэлэхэд хамгийн том дэвсгэрт 20000-тын нүүрэн талд байгаа орчин үеийн дэвшилтэт технологи бүхий сайжруулсан хамгаалалтын элемент болох гурван хэмжээст хөдөлгөөнт найман мм өргөнтэй ногоон өнгийн туузан элемент нь доллар дээрх хамгаалалтын туузан элементийн гурав дахь үеийн сайжруулсан загвар юм. Ингэснээр Монгол Улс өөрийн хэв маягийг хамгаалалтын туузан дээр гаргасан анхны улс болсон. Бид мөнгөн дэвсгэртүүдийн хамгаалалтын элементүүдийг сайжруулахдаа олон нийтэд энгийн нүдээр танихад хялбар хөдөлгөөнт дэвшилтэд технологийг сонгож, мөнгөн тэмдэгтийн түүхий эд болох хөвөн цаасны сүүлийн үеийн бат бэх сайжруулсан материалаар хэвлүүлж байна. Түүнчлэн бүх 11 мөнгөн дэвсгэрт нян вирусын бохирдол, мөөгөнцрөөс хамгаалсан бүрэлттэй болсон нь мөнгөн тэмдэгтийн дундаж насжилтыг хоёр жилээр уртасгаад байна.

-Орчин цагт иргэд цаасан мөнгөн дэвсгэрт гэхээсээ илүү цахим төлбөр, тооцоо руу хошуурч байна. Энэ цаг үед цаасан дэвсгэртийн ач холбогдол, үнэ цэнийг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Монгол Улс дэлхийн бусад оронтай харьцуулбал бэлэн мөнгө хэрэглэгч орон юм. Гэсэн хэдий ч цахим төлбөр тооцоо маш хурдацтайгаар хөгжиж байна. 2024 онд хийсэн судалгаагаар бүх төлбөр тооцооны 70-аад хувийг цахим төлбөр тооцоо эзэлж байна. Гэхдээ байгалийн гамшиг, гэнэтийн болон давагдашгүй хүчин зүйлээс шалтгаалан цахим төлбөр тооцооны дэд бүтэц алдагдах тохиолдолд бэлэн мөнгө хамгийн аюулгүй, ямар ч дэд бүтэц шаардагдахгүй хялбар төлбөрийн хэрэгсэл болохыг дэлхийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн. Тухайлбал, хэдхэн жилийн өмнө дэлхий нийтээр цар тахлын аюулд өртөхөд, мөн үймээн самууны үед бэлэн мөнгө хэрэглэх нь ямар давуу талтай болохыг дэлхий нийтээр мэдэрлээ. Үүнээс үзэхэд бэлэн мөнгөний төлбөр тооцоо нь ямар ч үед найдвартай, цорын ганц төлбөр тооцооны хэрэгсэл болохыг үгүйсгэх аргагүй. Манай орны хувьд хэдийгээр цахим төлбөр тооцоо маш эрчимтэйгээр хөгжиж байгаа боловч 2024 оны эцсийн байдлаар гүйлгээнд байгаа бэлэн мөнгөний хэмжээ мөнгөн дүнгээр 1.2 их наяд төгрөг болж, өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 6.1 хувиар буюу 70.5 тэрбум төгрөгөөр өсжээ. Харин гүйлгээнд байгаа бэлэн мөнгөний тоо ширхэг өмнөх оноос 4.6 хувиар буюу 26.1 сая ширхгээр  нэмэгдэж, 590.4 сая ширхэгт хүрсэн байна. Улс орны эдийн засаг томрохын хэрээр мөнгөний нийлүүлэлт нэмэгдэж байдаг.

-Цаасан мөнгөн дэвсгэртийн хэрэглээний талаар та дурдлаа. Манай улсын хувьд одоогоор 11 төрлийн цаасан дэвсгэрт хэрэглээнд байна. Гэвч бага мөнгөн дэвсгэртүүдийн хэрэглээ жилээс жилд багасаж, том дүнтэй мөнгөн дэвсгэртүүд илүү их хэрэглэгдэж байна. Энэхүү өөрчлөлтийг Монголбанк үргэлж ажиглаж, тодорхой арга хэмжээ авдаг байх?

-Одоогийн мөнгөн дэвсгэртүүдийг анх гүйлгээнд гаргаснаас хойш 32 жилийн хугацаанд мөнгөн тэмдэгтийн бүтэц, худалдан авах чадварт маш их өөрчлөлтүүд гарсан. Монгол Улсын эдийн засаг өсөн томорч, 1993 онд 227 тэрбум төгрөг байсан нэрлэсэн ДНБ 2024 оны эцэст 80.0 их наяд төгрөгт хүрч, 352 дахин өссөн. Бид гүйлгээнд байгаа бэлэн мөнгөний бүтцийг мөнгөн дүнгээр нь авч үзвэл өндөр нэрлэсэн дүнтэй дэвсгэртүүд дийлэнх хэсгийг бүрдүүлж байна. Тодруулбал, 2024 онд 10000 болон 20000 төгрөгийн дэвсгэртүүд мөнгөн дүнгийн 89.5 хувийг, үүнээс 71 хувийг нь 20000-тын дэвсгэрт дангаараа бүрдүүлжээ. 2024 оны эцсийн байдлаар 1-100-т хүртэлх бага нэрлэсэн дүнтэй мөнгөн дэвсгэртүүд тоо ширхгээрээ гүйлгээнд байгаа бэлэн мөнгөний 78.2 хувийг, үлдсэн дэвсгэртүүд нийлээд 21.8 хувийг эзлэж байна. Энэ нь  бага дүнтэй дэвсгэртүүд төлбөр тооцоонд хэрэглэгдэх нь багасаж, улмаар банкнаас гадуур иргэдийн гар дээр үлдэж, гүйлгээнээс эргэн татагдахгүй байгаатай холбоотой юм. Том нэрлэсэн дүнтэй дэвсгэртийн эрэлт ачаалал ихсэж байгаа боловч бэлэн бус төлбөр тооцооны хэрэглээ, хүртээмж нэмэгдэх нь том нэрлэсэн дүнтэй дэвсгэрт шаардагдах хэрэгцээг бага ч болов хязгаарлаж, том дүнтэй гүйлгээг цахим төлбөр тооцооны хэлбэрээр хийх нь иргэдэд хялбар, түргэн шуурхай, таатай нөхцөлийг бий болгож байна.

-Монголбанк үндэсний мөнгөн тэмдэгт төгрөгийн шинэчлэлт, өөрчлөлт, бүтцийн талаар цаашид ямар бодлого баримталж ажиллах вэ?

-Одоогийн ашиглаж буй төгрөгийн бүтцийг гүйлгээнд гаргаснаас хойш 32 жилийн хугацаанд 2006 онд 20000-тын дэвсгэрт нэмэгдэн бүтцийн өөрчлөлт хийснээс өөрөөр шинэчлэлт өөрчлөлт хийгдээгүй байна. Бид бусад орны төв банкуудын туршлагыг судлан, олон улсын түгээмэл мөнгөн тэмдэгтийн бүтцийн судалгаа болон Монгол Улстай орлогын түвшин төстэй орнуудын мөнгөн дэвсгэртүүдийн бүтцийн судалгааг хийн үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн зохистой бүтцийг бий болгох талаар бодлогын саналыг боловсруулан Төв банкны тухай хуулийн дагуу УИХ-д хүргүүлсэн. Олон улсын туршлагаас харахад мөнгөн дэвсгэртийн бүтцийн өөрчлөлт хийхийн тулд олон жилийн судалгаа, тооцооллыг зөв зохистой хийн бэлтгэл ажлыг сайн гүйцэтгэх шаардлагатай байдаг. Монголбанк үндэсний мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд гаргах, гүйлгээнээс татах замаар гүйлгээнд байгаа мөнгөн тэмдэгтийн зохистой бүтцийг хангах, мөнгөн тэмдэгт шинээр хэвлүүлэх, тээвэрлэх, хадгалах, мөнгөн тэмдэгтийн нөөцийг бий болгох үндсэн үүргийнхээ дагуу мөнгөн тэмдэгтийн бүтцийн өөрчлөлтийн талаар бодлогын санал боловсруулах эрх байгаа ч хэрэгжүүлэхэд олон байгууллагын оролцоо, хамтын ажиллагааг шаарддаг.

Л.Зул