Н.Баяртсайхан: Мөнгөний зохистой бодлогоор тогтвортой эдийн засгийг дэмжинэ

Монголбанкны Ерөнхийлөгч Н.Баяртсайханы Төв банкнаас хэрэгжүүлж буй мөнгөний бодлогын арга хэлбэр, бодлогын үр дүн, эдийн засгийн цаашдын төлөвийн талаар Форбес Монголиа сэтгүүлийн 2019/08/09-ний 62 дахь дугаарт гарсан ярилцлагыг хүргэж байна.

–Олон улсад төв банкууд “үнийн тогтвортой байдал” гэдэг зорилтод чиглэсэн мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлж байна. Монголбанкнаас хэрэгжүүлж байгаа мөнгөний бодлогын арга хэлбэрийн талаарх асуултаар ярилцлагаа эхэлцгээх үү?

Орчин үед төв банкуудын мөнгөний бодлогын үндсэн зорилт нь үнийн тогтвортой байдал буюу нам дор түвшний, хэлбэлзэл багатай инфляци болж байна. Энэ нь эдийн засаг тогтвортой байх нэг суурь бөгөөд, мөнгөний бодлогоор эдийн засагт оруулах гол хувь нэмэр юм. Төв банкууд энэхүү зорилгоо биелүүлэхийн тулд “инфляцийг онилох бодлого”-ыг хэрэгжүүлдэг. Монголбанк бодлогын арга хэлбэртээ үндсэн элементүүдийг нь нэвтрүүлээд, хэрэгжүүлээд явж байгаа. Үүнд статистик тоон мэдээлэл цуглуулах арга барилаас эхлээд судалгаа шинжилгээний аргачлал, шийдвэр гаргах оновчтой процесс, бодлогын шийдвэрээ зах зээлд оролцогчдод тайлбарлаж хүргэх сувгууд багтдаг. Мөнгөний бодлогын стратегийн хувьд ирээдүйд чиглэсэн, зах зээлийн зарчимд суурилсан, эрэлтийн гаралтай инфляцийг зохистой түвшинд удирдахад чиглэсэн бодлогыг хэрэгжүүлж байна. Үүний үр дүнд түүхэн хугацаанд Төв банкны зорилтоос хэт дээш эсвэл доош хэлбэлзэж ирсэн инфляци сүүлийн 2 жилд зорилтот түвшний орчимд тогтвортой хадгалагдлаа (Зураг 1). Энэ бол маш чухал үр дүн юм.

Зураг 1. Инфляцийн хэлбэлзэл 2017 оноос буурч, Төв банкны зорилтот түвшний орчимд тогтвортой хадгалагдаж байна

Зах зээлд гажуудал үүсгэж, төлбөрийн тэнцэл дээр том дарамт болж байсан төсвийн шинжтэй үйл ажиллагааг хумьж, үнийн тогтвортой байдалд чиглэсэн бодлогыг Монголбанк олон улсын нийтлэг зарчмаар хэрэгжүүлсний үр дүн ийнхүү илэрч байна. Сүүлийн 10 гаруй жилд дунджаар 10% давж байсан инфляци 8%-ийн орчимд ийнхүү тогтвортой хадгалагдсан нь цаашид инфляцийн зорилтыг алгуур 6% руу буулгах үндэс болох юм. Үүнд мэдээж төсвийн сахилга бат болон валютын урсгалын тогтвортой байдал чухал нөлөөтэй.

-2016 оны сүүлээр эдийн засаг дефляцид ороод байсан. Харин одоо 8% орчмын инфляцийн төлөвт шилжихэд юу нөлөөлөв? Зарим сард үнийн хэлбэлзэл өндөр байгааг хэрхэн тайлбарлах вэ?

Үнэ бол зах зээлийн эдийн засгийн маш чухал индикатор, дохиологч үзүүлэлт юм. Үнийн өөрчлөлт нь нэг талаас иргэдийн худалдан авах чадвар хэр сайн байгааг, нөгөө талаас аж ахуйн нэгжүүдийн борлуулалт ямархуу байгааг илэрхийлдэг. Үүнийг түүхэн хугацаанд олон жишээнээс харж болно. Тухайлбал, эдийн засагт хүндрэл нүүрлээд байсан 2009 он болон 2014-2016 онуудад инфляци буурах хандлагатай байв. 2016 оны сүүл үеэр дефляци үргэлжилсэн сарууд хүртэл ажиглагдсан. Дефляци манай эдийн засгийн хувьд ердийн үзэгдэл биш бөгөөд өрхийн орлого хумигдаж, зах зээл дээр борлуулалт муудаж, үнэ өсөх дарамт бага болсны илрэл юм. Эсрэгээрээ, эдийн засаг хурдтай өссөн 2011-2012 онд инфляци өсөх дарамт өндөр байв. Харин сүүлийн 2 жилд буюу 2017 оны 2 дугаар хагасаас хойш эдийн засаг сэргэснээр дефляциас гарч, инфляци алгуур нэмэгдэн Төв банкны зорилтот түвшинд ойртож ирлээ. Энэ нь унаж явсан эдийн засгийг тогтворжуулж, бодит эдийн засгийг дэмжихэд мөнгөний бодлого үүргээ гүйцэтгэсний илрэл болж байна.

Харин өнгөрсөн улиралд нийт инфляцийн 30-40% нь мах, бензин, гэр хороололд хэрэглэдэг түлш зэрэг цөөн бараа бүтээгдэхүүний үнийн нийлүүлэлтийн шалтгаантай хурдтай өсөлтөөр тайлбарлагдлаа. Үүнд мөнгөний хатуу бодлогоор хариу үзүүлэх нь нийт эдийн засгийг сааруулах нөлөөтэй тул оновчгүй юм. Мөнгөний бодлого аль нэг бараа бүтээгдэхүүний үнийг тодорхой түвшинд тогтоох бус, үнийн ерөнхий түвшин эдийн засгийн идэвхжилтэй хэрхэн уялдан өөрчлөгдөж байгаад голлон анхаардаг. Нийлүүлэлтийн шалтгаанаар үнэ нь хурдтай өсч, иргэдийн амьжиргаанд сөргөөр нөлөөлж байгаа бүтээгдэхүүнүүдэд Засгийн газраас зохицуулалт хийж байгаа нь инфляцийн төлөвт эерэгээр нөлөөлнө гэж үзэж байна. Үнийн өсөлт үйлдвэрлэлийн хөгжил, зах зээлийн дэд бүтцийн үр ашгаас хамаарч байгаа энэ тохиолдолд мөнгөний бодлогоор биш, харин нийлүүлэлт талын зохицуулалт шаардлагатай.

-Мөнгөний бодлого үнийн динамикт хэрхэн нөлөөлж байна вэ? Мөнгөний бодлогын эдийн засагт нөлөөлөх шилжих механизмын талаар уншигчдад маань тайлбарлаж өгнө үү?

Мөнгөний бодлого эдийн засагт эрэлт талаас нь нөлөөлдөг. Өөрөөр хэлбэл хэрэглээ, хөрөнгө оруулалт, гадаад худалдааны идэвхжилд нөлөөлөх замаар нийт эдийн засгийн идэвхжилд нөлөөлдөг гэсэн үг. Ингэхдээ банкны зээл олголт, зээлийн хүү, ханш, хүлээлт, риск аппетит, хөрөнгийн үнэ зэрэг гол сувгуудаар дамжина. Мөнгөний бодлогын шилжих эдгээр гол сувгууд нь Монголд санхүүгийн зах зээл банкинд суурилдаг онцлогтой ихээхэн холбоотой. Иймд санхүүгийн зуучлал хэвийн үргэлжлэх нь мөнгөний бодлогын шилжих механизм үр дүнтэй ажиллахад маш чухал юм. Мөнгөний бодлогын гол хэрэгсэл болох бодлогын хүү нь нийт эдийн засагт нөлөөлдөг, нэлээд хүчтэй хэрэгсэл учраас макро зохистой бодлогын арга хэрэгслийг хослуулж хэрэглэн, зохистой харьцааны шалгуур үзүүлэлтүүдээр банкны салбарт тухайлсан зарим эрсдэлийг хязгаарлах бодлогыг давхар хэрэгжүүлж байна. Ингэснээр санхүүгийн системд эрсдэл хуримтлуулахгүй байх, мөнгөний бодлогын үр нөлөөг дээшлүүлэх зорилготой юм.

Үнийн тогтвортой байдалд чиглэсэн мөнгөний бодлогод инфляцийн түвшин зах зээлд оролцогчдын хүлээлт болон үйлдвэрлэлийн зөрүү буюу эдийн засгийн бодит идэвхжил болон потенциаль түвшний зөрүүгээр тодорхойлогдоно гэж үздэг. Энэ нь урт болон богино хугацаанд ялгаатай. Богино хугацаанд эдийн засгийн идэвхжил потенциаль түвшнээсээ хэр өндөр эсвэл бага байхаас үнэ өсөх дарамт ихээхэн шалтгаалдаг. Иймд мөнгөний бодлогоор үйлдвэрлэлийн зөрүүг зохистой түвшинд байлгах нь инфляцийн дарамтгүй эдийн засгийн өсөлтийн суурь болох юм. Мөнгөний бодлогоор аль нэг бараа бүтээгдэхүүний үнийг онилох аргагүй, энэ нь зохистой бодлого биш болох нь эндээс ойлгогдоно. Харин урт хугацаанд бол үйлдвэрлэлийн зөрүү тэг, хүү ханш гээд мөнгөний бодлогын чухал сувгуудыг төв банк шууд удирддаггүй. Иймд хүлээлт инфляцийн түвшинг тодорхойлох гол хүчин зүйл болдог. Урт болон богино хугацааны аль алинд хүлээлтийг удирдах гол хэрэгсэл нь төв банкны олон нийттэй харилцаа учраас Монголбанк нээлттэй, ил тодоор хэрэгжүүлж байгаа бодлогоо зах зээлд оролцогчдод тайлбарлахад ихээхэн анхаарч байна. Түүнчлэн үүнд шаардлагатай санхүү, эдийн засгийн суурь мэдлэгийг түгээхэд чармайлт гарган ажиллаж байна.

-Нийлүүлэлтийн гаралтай инфляциас гадна эдийн засгийн бүтцээс хамаараад манайд суурь инфляци ч харьцангуй өндөр бөгөөд савлагаатай явж ирсэн. Монголбанкны Ерөнхийлөгчөөр ажиллах энэ хугацаанд хэрэгжүүлсэн мөнгөний бодлогын онцлог юу байв?

Эдийн засагт эрэлт эсвэл нийлүүлэлтийн гаралтай шок тогтмол үүсч байдаг. Үүнээс шалтгаалж инфляци дээш доош хэлбэлзлээ ч эрэлтийг удирдах замаар Төв банкны зорилтот түвшинд тогтворжуулах нь мөнгөний бодлогын гол зорилт юм.

2016 оноос хойш Монголбанкны Ерөнхийлөгчөөр ажиллахдаа хэрэгжүүлсэн мөнгөний бодлогыг дараах 3 үе шатанд хувааж болно. Эхний ээлжинд эдийн засагт өндөр эрсдэл хуримтлагдаад байсан 2016 оны сүүл – 2017 онд Монголбанк тогтворжуулалтын бодлого хэрэгжүүлж, уналтаас сэргийлэхэд анхаарлаа төвлөрүүлэн Засгийн газар болон олон улсын байгууллагуудтай хамтран ажиллаж байв. Энэ зорилт үр дүнтэй болсноор Монгол улс дефолттой нүүр тулах эрсдэлээс зайлсхийн, валютын нөөц нэмэгдэж, зээлжих зэрэглэл дээшилж, эдийн засгийн агшилтаас өсөлтийн замд орсноор инфляци эргээд төв банкны зорилтот түвшинд тогтворжсон. Эдийн засаг тогтворжсоны дараа мөнгөний бодлогоор бодит эдийн засгийг дэмжих нь чухал байв. Иймд инфляцийн зорилттой нийцтэйгээр мөнгөний бодлогыг зөөлрүүлэх шат дараатай алхмууд 2017, 2018 онд хийгдсэн. Үр дүнд нь эдийн засгийн идэвхжил нэмэгдэж, 2014-16 оны хүндрэлийн үед 12 улирал дараалан агшаад байсан өрхийн бодит орлого өсөлттэй болсон байна (Зураг 2).

Зураг 2. Үнийн түвшний өсөлт нь эдийн засгийн өсөлт, өрхийн бодит орлогын өсөлттэй уялдаж өөрчлөгдөж байна

Мөн банкны салбараас эдийн засагт нийлүүлэгдэх санхүүжилт нэмэгдэж, зээлийн хүү сүүлийн 8 жилийн доод түвшинд хүрч буурчээ. Харин 2018 оноос эдийн засгийн өсөлт эрчимжиж байсан ч гадаад орчны тодорхой бус байдал нэмэгдсэн тул цаашдын тогтвортой байдлыг хадгалах, эрсдэл хуримтлагдахаас сэргийлэх нь чухал байлаа. Энэ үед макро зохистой бодлогыг мөнгөний бодлоготой хослуулан хэрэгжүүлснээр хэрэглээний зээлийн хэт хурдтай өсөлтийг зохистой  түвшинд хадгалах, банкны балансын долларжилтыг зохистой түвшинд байлгах, банкуудын бизнесийн зээл олгох инсентивийг нэмэгдүүлж дотоодын хөрөнгө оруулалтыг дэмжих бодлогыг хэрэгжүүллээ. Өрхийн өрийн дарамтыг хэт нэмэгдүүлэхгүй байх, бизнесийн хөрөнгө оруулалтыг тогтвортой хадгалах нь цаашдын санхүүгийн тогтвортой байдал болон эдийн засгийн тогтвортой байдалд чухал ач холбогдолтой юм.

-АНУ, Хятадын худалдааны зөрчилдөөн дэлхийн эдийн засагт сорилт болж байна. Гадаад орчны эрсдэл нэмэгдэж байгаа энэ үед эдийн засгийн төлөвийг хэрхэн харж, мөнгөний ямар бодлогыг хэрэгжүүлж байна вэ?

2019 оны хувьд дотоодын эдийн засгийн идэвхжил сайн, зуншлага цаг агаарын хувьд ч таатай, хэдийгээр дэлхийн эдийн засагт эрсдэл нэмэгдэн өсөлт саарч байгаа боловч нүүрс, зэс, алт, ноолуур гээд голлох экспортууд харьцангуй боломжийн түвшинд хадгалагдлаа. Өрхийн бодит орлого үргэлжлэн өсч, төлбөрийн тэнцлийн орох урсгалууд хэвийн, татварын орлогын өсөлтийг дагаад төсвийн урсгал болон хөрөнгө оруулалтын зардал аль аль нь нэмэгдсэн, бизнесийн зээлийн нийлүүлэлт нэмэгдсэнээр эдийн засаг тэлэлттэй явна. Иймд хэдийгээр гадаад орчны эрсдэлтэй уялдуулаад бид сүүлийн төсөөллөө бууруулсан ч 2019 оны өсөлт өнгөрсөн жилтэй ойролцоо түвшинд буюу 6-7% орчим байх хүлээлттэй. Ирэх 2020 оны хувьд өсөлт 5-6% орчим байх төсөөлөлтэй байна. Суурь инфляци тогтвортой байгаа тул дунд хугацаанд инфляци зорилтот түвшинд хадгалагдана гэж үзэж байгаа.

Цаашид гадаад орчны таагүй байдал нь экспортын үнэ болон хэмжээ, валютын орох урсгалд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэл бий. Иймд Монголбанк мөнгөний бодлогын зорилтоо эдийн засгийн өсөлтийг улам бүр нэмэгдүүлэх бус харин тогтворжуулах, инфляцийн дарамтгүй өсөлтийг удаан хугацаанд тэнцвэртэй хадгалах горимд шилжүүлээд байна. Гадаад орчны тодорхой бус байдал өндөр үед дотоод эрэлтийг хүчтэй тэлэх нь үнэ болон ханшид дарамт учруулахаас гадна санхүүгийн салбарт эрсдэл хуримтлуулж болзошгүй. Эдийн засаг үргэлж өсөлттэй байхгүй, уналтын цикл хэзээ нэгэн цагт ирнэ. Иймд хожим нь чанга унахгүйн тулд алсын хараатай байж, эдийн засагт одоо шаардлагатай зарим тохиргоог цаг алдалгүй хийх нь зүйтэй юм. Зүйрлэж хэлбэл бартаатай замд хурдаа тохируулж байна гэсэн үг. Монгол улсад түр зуурын өндөр өсөлт бус, дунд урт хугацааны эдийн засгийн тогтвортой байдал илүү хэрэгтэй.

Мөнгөний бодлогын хувьд цаашид гадаад эрсдэл нэмэгдэж, эдийн засгийн идэвхжилийг санхүүжүүлж буй гол мөнгөн урсгалууд татарсан тохиолдолд хүүн дээр ч, нөөц дээр ч орон зайгаа хадгалж үлдэхийг чухалчилж байна. Түүнчлэн санхүүгийн зуучлалыг хэвийн үргэлжлүүлэх, банкны салбарын эрсдэл даах чадварыг дээшлүүлэхэд чиглэсэн шинэчлэл, реформ үргэлжилнэ. Банкны салбар бизнесийн идэвхжилийг санхүүжүүлэгч гол суваг, мөн өмнө хэлсэнчлэн мөнгөний бодлогын үр дүнтэй байдалд чухал үүрэгтэй тул үйл ажиллагаа нь эрүүл, найдвартай байх нь маш чухал юм.

-Эдийн засаг сэргэж, валютын нөөц 4 дахин нэмэгдсэн ч төгрөгтэй харьцах ам.долларын ханш яагаад буурахгүй байна вэ?

Эдийн засгийн сэргэлтийг дагаад валютын эрэлт ч нэмэгддэг. Эдийн засаг өсөхөд өрхүүдийн хэрэглээ хурдтай тэлэхээс гадна, компани аж ахуйн нэгжүүд үйл ажиллагаагаа өргөжүүлснээр гаднаас авах бизнесийн үйлчилгээ болон тоног төхөөрөмж нэмэгддэг. Мөн Монголд хөрөнгө оруулсан компаниудын ашигт ажиллагаа сайжирснаар ногдол ашгийн хуваарилалт нэмэгдсэн байна. Валютын гарах урсгал ийнхүү нэмэгдэж байгааг хэрэглээ болон хөрөнгө оруулалтын бараа бүтээгдэхүүний импортын өсөлт, гадагш аяллаар явж буй иргэдийн тоо, Монгол улсаас гарч байгаа тээврийн үйлчилгээний зардал, гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниудын ногдол ашиг зэрэг үзүүлэлт харуулна. Мөн Монгол улсын гадаад өрийн хэмжээ өндөр байгаа тул улсын болон хувийн хэвшлийн өрийн үйлчилгээний зардал валютын гарах урсгал дээр багагүй ачааллыг үүсгэх болсон. Иймд хэдийгээр экспорт түүхэн дээд түвшинд хүрч өссөн, ГШХО-ын орох валютын урсгал сайн, хувийн хэвшил олон улсын зах зээлээс татдаг санхүүжилтүүд хэвийн байсан боловч төлбөрийн нийт тэнцэл дээрх дарамт багагүй байсаар байна. Ханшийн хувьд валютын орох, гарах урсгалтай нийцтэй тогтох нь зохистой. Монголбанк огцом савлагааг үүсгэхгүйн тулд валютын захад шаардлагатай тохиолдолд оролцож ажилладаг. Энэ нь импортын барааны үнээр дамжаад инфляцид нөлөөтэйгөөс гадна банкны салбарын гадаад валютын зээлийн чанар, гадаад өрийн тогтвортой байдлаар дамжаад санхүүгийн тогтвортой байдалд чухал. Валютын нөөцийн хувьд цаашид учирч болзошгүй эрсдэлд бэлэн байх, зах зээлд оролцогчдын итгэлийг хадгалахад онцгой үүрэгтэй. Иймд алт тушаалтыг нэмэгдүүлэх, экспортлогч компаниудтай хамтран ажиллах тал дээр Монголбанк идэвхтэй ажиллаж байна.

–Дунд урт хугацаанд эдийн засагт тулгарах гол сорилт ба шийдлийг хэрхэн дүгнэж байна вэ? Төв банкны үүрэг роль ямар байх вэ?

Уул уурхайн салбараас хэт хараат эдийн засгийн эмзэг бүтцийг засах, ажиллах хүчний боловсрол бүтээмжийг дээшлүүлэх, нийгмийн тэгш бус байдлыг бууруулах, байгаль цаг уурын өөрчлөлтөд бэлэн байх гэх мэт урт хугацааны чухал чухал асуудалд шийдэл олох нь бүх цаг үеийн бодлого тодорхойлогчдод сорилт болсоор ирсэн. Гэтэл түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэл, хөрөнгийн дотогшлох урсгал дээрх эрсдэлүүд, гадаад өрийн эргэн төлөлт зэрэг сорилтууд хүлээгдэж байгаа нь урт хугацааны дээрх чухал асуудалд хангалттай анхаарал төвлөрүүлж, шийдэл хайх боломжийг хязгаарлаж болзошгүй. Иймд УИХ-д өргөн бариад байгаа 2020 онд хэрэгжүүлэх мөнгөний бодлогын баримт бичгийн төсөлд дунд хугацааны асуудлуудад шийдлийн эхний алхмууд, авах арга хэмжээг тусгаснаараа онцлог болж байна. Төв банк дангаараа шийдэх аргагүй сорилтуудад хамтын ажиллагаа чухал үүрэгтэй учраас бодлого тодорхойлогч бусад байгууллагууд болон олон улсын санхүүгийн байгууллагуудтай хамтран хэрэгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай ажлууд багтсан. Тухайлбал эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийг дунд хугацаанд хадгалах, гадаад өр төлбөрийг шийдвэрлэх, валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх, мөнгө угаалт болон терроризмын санхүүжилттэй тэмцэх тогтолцоог сайжруулах чиглэлийн ажлуудыг онцолж болно. Монголбанк мэдээж хуулиар ногдсон үүргийн хүрээнд инфляцийн дарамтгүй тогтвортой өсөлтийг хангах мөнгөний зохистой бодлого хэрэгжүүлэх, санхүүгийн тогтвортой байдлыг хадгалахад чиглэсэн реформоо үргэлжлүүлнэ. Сорилтууд айсуй цагт цаашид макро бодлогуудын хувьд сахилга бат, тууштай байдал, бодлогын уялдаа чухлаар тавигдах бол компани аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд санхүүгээ оновчтой төлөвлөх, иргэдийн хувьд санхүүгийн хуримтлал маш чухал юм. Товчхондоо ирэх жилүүдэд Монгол улс болзошгүй эрсдэлийг давах дархлаатай байж, эдийн засгаа тогтвортой байлгахын тулд улс орон, компани аж ахуйн нэгж, айл өрхөөрөө бэлтгэлтэй, алсын хараатай байх шаардлага тулгарч байна.

Танд баярлалаа!