Чингис хааны эгшигт ертөнцийн талаар Германы “Berliner Morgenpost” сонинд нийтлэгджээ

Германы өдөр тутмын Berliner Morgenpost сонинд Их эзэн Чингис хааны тухай хамгийн сүүлд нийтлэгдсэн мэдээлэл гурав хоногийн өмнөх дугаарт гарчээ. Гэхдээ энэ удаа Их хааны нэрээр овоглосон музейн Прага хот дахь үзэсгэлэнгийн нээлтийг зорих замдаа Берлин хотод зочлон, эртний хөгжмийн эгшгээр сонор мялаасан “Хаан найрал” чуулгын тоглолтын тухай өгүүлсэн байна.

Энэхүү сонирхолтой нийтлэлийг Монгол Улсын Соёлын элч Ц. Гэрлээ болон Хэвлэл мэдээллийн ёс зүйг дэмжигч байгууллагыг үүсгэн байгуулагч, доктор Х. Ариунчимэг нар монгол уншигчдад зориулан орчуулж хүргэж байна.

МОНГОЛЫН ХӨГЖИМ: ЧИНГИС ХААНЫ ЭГШИГТ ЕРТӨНЦ

Берлин: Улаанбаатараас ирсэн “Хаан Найрал” чуулга Жэймс-Симон галерейд эртний монголчуудын донж төгөлдөр, онгон зэрлэг байдлыг гайхууллаа. Чингис хааны алдар суу өрнөдийн ертөнцөд найман зууны тэртээгээс өртөөлөн ирсэн.

Хэдийгээр түүнийг дундад зууны хамгийн харгис эзлэн түрэмгийлэгч хэмээх хандлага түгсэн ч, яваандаа түүнийг төрийн гарамгай зүтгэлтэн, соёлыг түгээн дэлгэрүүлэгч байсныг хүлээн зөвшөөрөх болсон билээ.

1755 онд Вольтерийн “Хятадын өнчин хүүхэд” хэмээх драмын жүжиг Чингис хааны дүрийг хүнлэг байдлаар дүрсэлсэн бол АНУ-ын кино студиуд түүний намтрыг хайр дурлалын түүхээр баяжуулсан байдаг. Учир нь Холливуд аймшгийн түүх бүтээх бус, үзэгчдэд сонирхолтой өгүүлэмж хүргэхийг зорьдог байв.

Гэхдээ гол дүрийн жүжигчдийн сонголт нь тухайн төслүүдийг бүтэлгүйтүүлэхэд хүргэж байсан. Тухайлбал Жон Уэйн хангалттай авьяасгүй байсан бол Омар Шариф хэтэрхий олон эмэгтэй шүтэн бишрэгчидтэй байв.

Магадгүй Телли Савалас Чингис хааны илүү соёлжсон боловч догшин дүрийг бүтээж чадах байсан ч харамсалтай нь тэрээр Омар Шарифын хажууд туслах дүрд тоглосон байдаг.

Америк киноны хөгжим нь ямар нэгэн байдлаар ази өнгө аястай байхыг чухалчилж байв. Жинхэнэ Монгол аялгуу ямар болохыг тэр үед хэн ч мэддэггүй байсан. Тэгээд ч Холливудад түүнийг сонирхох хүн байсангүй. Харин Улаанбаатараас гаралтай залуу уран бүтээлчдийн “Хаан Найрал” чуулга гадаад оронд анх удаа, зарим аялгуу нь мянга гаруй жилийн түүхтэй монгол хөгжмийн зэмсгийг тоглож сонирхууллаа.

Энэхүү соёлын өв нь Зөвлөлтийн ноёрхлын үед ихээхэн сүйдсэнээс гадна мөн түүнийг үзэл суртлын хувьд гажуудуулсан юм. Харин 1984 онд шинээр илрүүлсэн Монголын хааны ордны хөгжмийн гар бичмэлийг XVII зууны эхэн үед сүүлчийн Их хаан Лигдэнгийн үед зохиосон байжээ.

Энэ нь угтаа Чингис хааны үеэс улбаатай бөгөөд 1227 онд Чингис хаан нас барсны дараа ч олон зуун жилийн турш түүний залгамжлагчид, цаашлаад Хятадын хааны ордонд хүртэл түгээн дэлгэрүүлж, тууштай өвлөж иржээ.

Өнөөг хүртэл монголын уламжлалт хөгжмийг Хятадад, ялангуяа Хятадад нэгтгэгдсэн Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрт тоглож судалсаар байна.

Ная гаруй жинхэнэ эртний аялгууг орчин цагийн нотны системд хөрвүүлж, 32 эртний хөгжмийн зэмсгийг сэргээн бүтээжээ.

Энэ нь Монгол хөгжмийн өв нь зөвхөн морин хуураар тогтохгүй, илүү баялаг уламжлалтай болохыг нотолж байна. Ийнхүү археологич, түүхч, хөгжим судлаачдын сэргээн судалсан өвөрмөц хөгжмийн санг Хаан Найрал өвлөн авч мэргэшиж байна.

Берлин хотын Жэймс-Симон галерейд энэхүү найрал олон улсын анхны тоглолтоо толилуулсан юм. Энэ шинэ найрал хөгжмийн хамтлаг 2022 онд нээлтээ хийсэн Чингис хааны нэрэмжит Үндэсний музейтэй нягт холбоотой ажилладаг. Өнөө үед “Чингис хаан” гэх нэр зарим хүмүүст адал явдалт, бүр аймшигтай санагдаж болох ч түүний өв, соёлын ач холбогдол нь үүнээс хамаагүй өргөн утгатай юм.

МОРЬТ ЦЭРГҮҮД ТАМААС ГАРЧ ИРСЭН МЭТ БАЙВ

Чингис хаан цэрэг дайны түйвээн устгах стратегийг бий болгосон бөгөөд түүний хөвгүүд, ач нар түүнийг нь туйлын хэрцгий аргаар хэрэгжүүлж байв. Морьт цэргүүд тамаас шууд гарч ирсэн мэт аймшигтай санагддаг байсан тул тэднийг “Тартарчууд” буюу “Тамын дайчид” хэмээн нэрлэх болжээ. Монголчуудын довтолгооны тухай, тухайлбал 1241 онд болсон Лигницийн тулалдаанд богино хугацаанд байгуулагдсан, зэр зэвсгээр маруухан Герман-Польшийн армийг хэрцгийгээр хядан устгасан тухай мэдээ өнөөдөр ч хүний цус царцам санагддаг.

Гэвч Чингис хаан төрийн гарамгай зүтгэлтэн байсан бөгөөд өргөн уудам эзэнт гүрэндээ засаг захиргааны үр ашигтай тогтолцоог бий болгож, өөрөө бичиг үсэг мэддэггүй ч гэсэн монгол бичгийг зохиох ажлыг санаачлан хэрэгжүүлсэн. Тиймээс Монголын үндэсний хөгжмийн түүх түүний нэрээр эхэлдэг нь санамсаргүй хэрэг биш билээ.

Чингис хаан хэмээх адармаатай бөгөөд дотоод зөрчил бүхий дүрийн мөн чанарыг үнэн зөв ойлгох нь хэцүү атлаа төдийчинээ сонирхол татам зүйл юм.

Веймар Классицизм нь энэ сэдэв рүү ойртож зүрхлээгүй юм. Зөвхөн романтизмын эрин үед л Чингисийн зиндааны дарангуйлагчдын талаар сонирхох явдал илүү дэлгэрч эхэлсэн. Түүнээс хойш зөвхөн герман хэлээр энэхүү балмад язгууртны тухай хорь гаруй роман хэвлэгдсэн байдаг. Тэдгээрийн дундаас хамгийн онцлох бүтээл нь Галсан Чинагийн “Чингис хааны есөн зүүд” хэмээх ном юм.

/Орчуулагчийн тайлбар: Weimar Classic бол 1786-1832 он хүртэл үргэлжилсэн Германы уран зохиолын эрин үе юм. Энэ нь эв найрамдал, гоо үзэсгэлэн, тэнцвэрт байдал зэрэг сонгодог үзэл санаагаар тодорхойлогддог байв. Чухал төлөөлөгчид Иоганн Вольфганг фон Гёте, Фридрих Шиллер, Иоганн Готфрид Хердер, Кристоф Мартин Виланд./

НООЛУУРАН ЦАМЦ, УЛААНБААТАР РУУ АЯЛАХ ОНГОЦНЫ ТИЙЗИЙГ СУГАЛААГААР ХОЖИВ

Соёлын ололт амжилтыг хүн төрөлхтний хүмүүнлэг оюун санааны сэтгэлгээний үр дүн гэж үзэх үзлийг 1914 онд туйлын хэрцгийгээр бүрэн няцаасан билээ. Дэлхийн I дайны эхэн үед Томас Манн: “Соёл нь зэрлэг балмадын эсрэг туйл биш бололтой, харин ч ганган хэв маяг бүхий онгон зэрлэг зүйл юм.” гэж бичиж байв. Харин 1940 онд нацистуудаас дүрвэж явахдаа Вальтер Бенжамин энэ санааг улам хурцатган: “Нэг тийм зэрлэг балмад шинжийг агуулахгүйгээр хэзээ ч соёлын баримт бичиг байх боломжгүй.” хэмээн тэмдэглэсэн байдаг. Ийм үзэл санааны тэсрэлт өнөө үед тэр бүр ойлгогдохоо больжээ. Ялангуяа сонгодог хөгжмийг ямар ч зөрчилдөөнгүй, харин ч сайхан, зугаатай, тайвшруулах урлаг хэмээн сурталчлах болов.

Өнгө алагласан дээлтэй залуу бүсгүйчүүд эртний дуу, хөгжмийн аялгуунд бүжиглэхийн хамт зохион байгуулагчид ноолууран цамц, Улаанбаатар руу аялах онгоцны тийзийг сугалуулав. Гэтэл уртаас урт эвэр мэт хүчирхэг “Хатан их улаан бүрээ“ бүрээ зөвхөн ганц удаа, тэгэхдээ аян дайны сүр хүчийг санагдуулам хүчирхэг хөг цууртайтуулах ахуйд үзэгчид таатай бус, харин хачирхалтай, танил бус ертөнц рүү хөтлөгдөх мэт мэдрэмжид автана.

Монголоос ирсэн зочид маань тоглолтынхоо 2-р хагаст XIII зууны хөгжмөөсөө тэс өөр, шинэ хэв маягийн зарим бүтээл тоглосон нь дууны хэв маяг, хэмнэлийн хувьд бидний чихэнд бараг танил шахам, киноны хөгжим мэт сонсогдож байлаа.

Тоглолт онцгой, өвөрмөц байсан ч ийнхүү Холливудын үнэр хальт сэнгэнээд өнгөрөв.